Ogród Bosego w Lipsku.

Christian Fischer tak opisał wydarzenia z dnia 5. października 1727 roku, które poprzedziły spacer do tzw. dużego Ogrodu Bosego (1):

Po posiłku poleciłem zapowiedzieć moją wizytę u p. mag. Gotscheda z Königsbergu, po czym bez zwłoki udaliśmy się z p. Gerlachem do niego.
Do [kompanii] dołączył sympatyczny magister z Lipska. Miałem
zamiar pójść do kościoła; ale zagłębiliśmy się
w dyskusje na różnorodne tematy, po części de nova Philosophia,
za którymi przepadali obydwaj panowie magistrzy, [więc] spędziliśmy
miło czas przy herbacie i winie, aż do nieszporów. (2)

Fascynujące jest zgłębianie tematów rozmów, w których uczestniczył autor „Dzienników z podróży (…)”, albo którym się przysłuchiwał podczas spotkań z uczonymi, radcami dworów, medykami, szambelanami, czy podróżnikami spotkanymi na swojej drodze. Nie mniej interesujące jest poznawanie przemyśleń Christiana Fischera lub wypowiedzi jego interlokutorów. Czytanie i tłumaczenie tak fascynującej lektury, jaką jest rękopis pozostawiony przez wykształconego, niezwykle inteligentnego i ciekawego świata człowieka, którego los postawił na drodze młodego Nathanaela Gerlacha i uczynił jego opiekunem podczas podróży po Europie w latach 20-tych XVIII wieku, sprawia, że stajemy się uczestnikami tego ze wszech miar fascynującego wydarzenia i w pewnym sensie przenosimy się w czasie.
Wyobraźmy więc sobie teraz, że jesteśmy w towarzystwie Ch. Fischera oraz N. Gerlacha i wybieramy się razem z nimi do tzw. Dużego Ogrodu Bosego:

Następnie poszliśmy do dużego Ogrodu Bosego, który
założony został w kopalni piasku, i z tego powodu ukształtowany jest
[na] różnego rodzaju tarasach. W ogrodzie tym rośnie duża liczba
dorodnych drzew owocowych, wysoko- i niskopiennych.
Wśród nich spacerowała ogromna ilość ludzi, którzy
podziwiali każdy drobiazg [znajdujący się] w ogrodzie. (3)

W Leipzig-Lexikon czytamy pod hasłem: Großbosischer Garten:
„Duży Ogród Bosego – istniejący od XVII do XIX wieku barokowy ogród publiczny, zlokalizowany na wschodnich przedmieściach Lipska. Założony był na planie czworokąta i znajdował się mniej więcej pomiędzy dzisiejszymi ulicami: Johannisgasse, Talstraße i Seeburgstraße, a placem Roßplatz.
W 1685 r. lipski rajca C. Bose (4) (1645-1700) zlecił architektowi i matematykowi L. C. Sturmowi (5) zaprojektowanie i zrealizowanie ogrodu w stylu francuskim. W jego wschodniej części wybudowano oranżerię, pałac i budynki gospodarcze. Powstało wspaniałe założenie ogrodowe z licznymi alejami i ścieżkami, na terenie którego ustawiono rzeźby wykonane przez drezdeńskiego rzeźbiarza Hermanna. Znalazły się tutaj także: gabinet przyrodniczy z biblioteką, herbarium, kolekcja miedziorytów oraz zbrojownia. Regularnie odbywały się tutaj także koncerty.
Około 1835 r. ogród stał się własnością księgarza C.A. Reimera. Pełnił wówczas funkcję ogrodu użytkowego, którego części udostępniano odpłatnie wielu lipskim rodzinom. Na jego terenie mieścił się prywatny teatr Thalia, należący do lipskich drukarzy książek.
W 1843 r. rozpoczęto dzielenie Dużego Ogrodu Bosego na parcele. W latach 1843/1844 wytyczono na jego terenie ulice: Königsstraße (od 1947 Goldschmidtstraße), Lindenstraße (od 2001 »An der Verbraucherlinde«), Roßstraße (od 2001 Auguste-Schmidt-Straße) i Bosenstraße (od 1870 Nürnbergerstraße).(6)”

W zbiorach Bildarchiv w Marburgu można obejrzeć sztych z 1707 roku wykonany na podstawie projektu tego wspaniałego założenia autorstwa Leonharda Christopha Sturma z 1685 roku. (7)

Caspar Bose, pomysłodawca tego pięknego i ze wszech miar wyjątkowego ogrodu, odbył kilka podróży edukacyjnych po Francji, Italii i Holandii. Pozwoliły mu one między innymi poznać francuską sztukę projektowania ogrodów. Wiadomym jest także, że prowadził intensywną korespondencję ze znanymi europejskimi uczonymi na temat sztuki ogrodowej i hodowli roślin.

Christian Fischer tak oto opisuje wspaniałości, które oglądał w Dużym Ogrodzie Bosego:

(…) Jest tutaj mała grota, a na szczycie ścieżki fontanna z vexir Waßern.(8)
Na górnym tarasie zadaszone przejście, ukryte wśród wspaniałej
winorośli o dużych, granatowych owocach, na dolnym [tarasie] piękna galeria, [przeznaczona na] uprawy roślin. W ogrodzie jest kilka posągów
z piaskowca. I jedno głębokie oraz przestronne wyrobisko, obudowane
dookoła domkami dla ptaków, do którego można zaglądać przez
rozpięte nad nim sieci. Były tam teraz
dropie, bażanty, synogarlice, perliczki, małe białe
kury i wszelkiego rodzaju ptaki śpiewające. W jednym budynku
znajdują się wszelkiego rodzaju Collectanea, (9) (…)

W dalszej części tekstu autor zamieszcza spis eksponatów, znajdujących się w poszczególnych zbiorach. Na marginesie dzieli je na: Seminarium, Naturae curiosa, Insecta, Conchylia. Zajmuje mu to prawie całą stronę. Do tej części rękopisu odnosi się wkładka z rysunkiem wykonanym przez Nathanaela Gerlacha:

Kontynuując tę pasjonującą lekturę znajdujemy opis zawartości szuflad, w których wyeksponowane zostały przeróżne okazy, a także wszystkie, które umieszczono poza witrynami. Kolekcje obejmują więc m.in.: owady, muszle, pióropusze, gniazda os, rogi, parę pancerników, kilka żółwi, ludzką skórę, wypchanego psa rasy dog angielski oraz jego szkielet. I wreszcie Christian Fischer prowadzi nas do pomieszczenia, w którym mieści się zbrojownia. Autora naszego rękopisu nie zachwycają zgromadzone w niej eksponaty, a nawet komentuje na swój sposób:

Gdybym był rajcą w Lipsku [i] miałbym
tak piękny ogród, to trzymałbym gwizdki
i drobiazgi poza ogrodem, albo przynajmniej
nie [znajdowałyby się] tak ostentacyjnie na widoku. (10)

Po zapoznaniu się z tą krytyczną uwagą przechodzimy do spisu roślin wypełniających ogród. Znalazły się w nim między innymi:

(…) 4 rodzaje palm: 1.) Palmum humilem, 2.) Latifolium, 3.) Corri- geram, 4.) Dactyliferam. Drzewka smocze tak duże, jak te w Dreźnie,
które stąd pochodzą. Duże i bardzo wysokie Cereos
[kaktusy z rodzaju pałczaków], które od góry wypuszczają gałęzie,
gdy się je przytnie. Także Pisang albo Musa, [bananowiec],
nieco większy niż ten [w ogrodzie] Kleina. Liczne drzewka kawowca. Liczne kaktusy z rodzaju Echino, ale z tych małych. Dużych
nie znajdzie się ani w Dreźnie, ani w Lipsku. (11) (…)

I tak dalej… W dalszej części tekstu znajdujemy opisy innych roślin, mniej lub bardziej egzotycznych, a nawet całkiem zwyczajnych.
Chciałabym jednak zwrócić uwagę na kolejny rysunek, który został przez autora umieszczony pomiędzy stronami 114 i 115. Jest to Echino Melocactos, narysowany co prawda z natury przez D. Schultza, ale nie w Ogrodzie Bosego lecz Kleina, i w 1723 roku.

Kończąc opis Dużego Ogrodu Bosego Ch. Fischer wspomina o urządzonym na jego obrzeżach wybiegu ze stajnią, w którym zauważył spacerujące Tann=Hirschen, czyli daniele, w liczbie ok. czternastu.

Możemy tylko żałować, że to wspaniałe założenie nie przetrwało do dzisiaj. Tym bardziej powinniśmy doceniać wspomnienia z podróży, które zachowały się do naszych czasów i pozwalają nam cieszyć się opisami miejsc i zdarzeń, „żyjących” już tylko na ich kartach.

Autorka: Alicja Siatka
———————————————————————————————–

1. W świetle rękopisu: Herrn Nathanael Iacob Gerlachs erste Reise. aus seiner Vater-Stadt Danzig, durch Cahsuben, Pommern, die Marct Brandenburg, durch Sachsen, Hessen, durch die Wetterau, über den Rhein-Strom bis an die Niederländische Gräntzen : nebst denen dabey gesamleten Observatis Physico-Mathematicis, Oeconomicis, Mechanicis, Geographicis und Literariis : in einem accuraten Journal beschrieben und mit einem vollständigen Register versehen., 1727 – 1730, (Dzienniki z podróży, którą autor, Christian Gabriel Fischer z Królewca, odbył
w towarzystwie gdańszczanina, Nathanaela Iacoba Gerlacha i wrażenia z której zawarł w dziele, szczęśliwie zachowanym do dzisiaj
i przechowywanym w Bibliotece Politechniki Gdańskiej).
2. Alicja Siatka, propozycja tłumaczenia fragmentów rękopisu „Dzienników z podróży Nathanaela Iacoba Gerlacha (…)” po ich odczytaniu i transkrypcji, marzec – kwiecień 2022 r., §.142. str. 112.
3. Alicja Siatka, propozycja tłumaczenia fragmentów rękopisu „Dzienników z podróży Nathanaela Iacoba Gerlacha (…)” po ich odczytaniu i transkrypcji, marzec – kwiecień 2022 r., §.143. str. 112, 113.
4. Caspar Bose (ur. 1645 – zm. 1700) – rajca miejski pochodzący z rodziny lipskich patrycjuszy. Właściciel dobrze prosperującego przedsiębiorstwa handlującego złotem i srebrem. W latach 1680-1685 stopniowo powiększał należący do rodziny teren na wschodnich przedmieściach Lipska (przed bramą miejską Grimmaisches Tor) z zamiarem zbudowania tam wspaniałego ogrodu. W ten sposób zainicjował działania, które doprowadziły do powstania około 30 wspaniałych ogrodów barokowych, zwłaszcza w XVIII wieku. Gdy jego brat, Georg, również stworzył ogród (na zachód od miasta), istniejący Bosischer Garten otrzymał miano: Großbosischer, aby można było je odróżnić. Ogród Georga Bosego nazywano od tej pory: Kleinbosischer Garten. Obok Ogrodu Apela (Apels Garten), Ogrodu Gerharda (Gerhards Garten) czy Małego Ogrodu Bosego (Kleinbosischer Garten), Duży Ogród Bosego (Großbosischer Garten) był jednym z najsłynniejszych barokowych ogrodów Lipska podziwianych daleko poza granicami miasta.
5. Leonhard Christoph Sturm (ur. 1669 – zm. 1719) – niemiecki pisarz, profesor matematyki, teoretyk architektury, mistrz budowlany. Opracował m.in.: plany odbudowy miasta Calvörde po pożarze w 1700 roku, projekt przebudowy pałacu w Neustadt-Glewe, projekt budowy pałacu przy Placu Uniwersyteckim w Rostoku, etc.
6. www.Leipzig-Lexikon.de > Gärten und Parke > Großbosischer Garten.
7. https://www.bildindex.de/document/obj30117316
8. „Vexirwasser”: Wasserscherze – wodne igraszki; instalacje dzięki którym goście odwiedzający ogród zostają nieoczekiwanie opryskani lub całkowicie przemoczeni strumieniami wody. Vide: „Il giardino ritrovato – Der wiedergefundene Garten oder Bramantes Erben”, Kerstin Wagenschwanz, dysertacja z 2006 r., TU Berlin, s. 34.
9. Alicja Siatka, propozycja tłumaczenia fragmentów rękopisu „Dzienników z podróży Nathanaela Iacoba Gerlacha (…)” po ich odczytaniu i transkrypcji, marzec – kwiecień 2022 r., §.143. str. 113.
10, 11 Alicja Siatka, propozycja tłumaczenia fragmentów rękopisu „Dzienników z podróży Nathanaela Iacoba Gerlacha (…)” po ich odczytaniu i transkrypcji, marzec – kwiecień 2022 r., §.143. str. 114.

p.s. artykuł jest częścią projektu transkrypcji całości rękopisu przygotowywanej w Instytucie Kultury Miejskiej we współpracy z Biblioteką Politechniki Gdańskiej.