Jakub Teodor Klein – słów kilka o pomysłodawcy rękopisu Gerlacha-Fischera

Kim był, czym się zajmował i co skłoniło go do posłania swojego przybranego syna Nathaniela Jacoba Gerlacha w świat? Próba przekazania odpowiedzi znajduje się w poniższym tekście.

Na początek przybliżmy sylwetkę tej znamienitej postaci. Jakub Teodor Klein był gdańskim prawnikiem i dyplomatą. Urodził się 15. sierpnia 1685 r. w Królewcu. Jego rodzicami byli Jakub, radca Sądu Apelacyjnego oraz Dorota z Munkenbecków, pochodząca z rodziny emigrantów holenderskich z Antwerpii. W latach 1701–1706 studiował prawo i matematykę w Królewcu, przy czym interesował się również przyrodoznawstwem, poezją i muzyką. Podobnie jak Nathaniel Jacob Gerlach, Klein również posłany został na kilkuletnią podróż po Europie Zachodniej. W okresie między 1706-1711 odwiedził Anglię, Niderlandy, Szwecję, Tyrol i Austrię. W czasie tej naukowej podróży studiował na kilku uniwersytetach, gdzie poznał uczonych niemieckich, holenderskich, włoskich, francuskich i angielskich. Pod wpływem znajomości z Christianem Wolffem, niemieckim przyrodnikiem, postanowił poświęcić się badaniom zoologicznym. Być może to osobiste doświadczenia związane z podróżą skłoniły Kleina do wysłania przybranego syna w swoje ślady. Wiemy również, że za namową Kleina powstał dziennik z podróży Gerlacha, spisany ręką jego preceptora Christiana Gabriela Fishera. (Powyższy dziennik dzięki pracy zainicjowanej przez Instytut Kultury Miejskiej i Bibliotekę Politechniki Gdańskiej w roku 2020 jest transkrybowany i tłumaczony na język polski.)

Klein do Gdańska przybył w wieku 27 lat, w 1712 r., po śmierci swego ojca. Jak podają źródła Klein musiał podszkolić się w znajomości języka polskiego, aby móc pełnić obowiązki rezydującego sekretarza przy królewskim dworze i brać udział w poselstwach. Swoje liczne zagraniczne podróże wykorzystywał do wzbogacania prywatnej kolekcji muzealiów. Nie inaczej było w przypadku podróży Gerlacha. Jego mentor, Fischer, oprócz sprawowania pieczy nad młodzieńcem miał za zadanie pośredniczyć w kontaktach naukowych pomiędzy zagranicznymi uczonymi a Kleinem, jak również uczestniczyć w aukcjach naturaliów. Co ciekawe kolekcje muzealiów, które tworzył miały dla niego jedynie naukowy charakter, po ich zbadaniu i opisaniu, chętnie sprzedawał je innym zainteresowanym. Np. zbiory zoologiczne sprzedał margrabiemu brandenburskiemu, skamieliny królowi Augustowi II, zbiory bursztynów późniejszemu królowi Polski Augustowi III, pozostałe obiekty przekazał Towarzystwu Przyrodniczemu w Gdańsku.
Klein nie był tylko kolejnym bogatym mieszczaninem, który zaspokajał własne pseudo-naukowe ambicje. Nie bez przesady można stwierdzić, że Klein był jednym z wybitniejszych przyrodników w XVIII-wiecznej Europie. W 1718 r. w Gdańsku założył ogród botaniczny, gdzie uprawiał około 340 gatunków i odmian egzotycznych roślin, sprowadzanych z obu Ameryk, Afryki i Azji. Powszechną sensację wzbudził tym, że jako pierwszy w Europie wyhodował krzew kawowca, który regularnie owocował. Podobno ziarna kawy przesyłał wielu władcom i uczonym europejskim. Po tym sukcesie ogrody Kleina odwiedzili m.in. August II Mocny, Fryderyk Wilhelm I, Piotr I, Stanisław Leszczyński, Fryderyk II.
Pomimo tego, że interesował się wieloma zagadnieniami przyrodniczymi, takimi jak: botanika, mineralogia, paleontologia, medycyna czy górnictwo, Klein pozostał przede wszystkim zoologiem-systematykiem. Opisał i usystematyzował świat zwierzęcy, za wyjątkiem owadów. Pierwszy wprowadził do zoologii termin Echinodermatum na jeżowce. Również jako pierwszy w Polsce badał robaki żyjące w morzu oraz usystematyzował opis ryb, gadów i płazów. Był również wybitnym badaczem ptaków. Należy zaznaczyć, że jego koncepcja nie była wolna od błędów, pomijała cechy istotne przedkładając je nad cechy przypadkowe, sposób ten zresztą był stosowany przez większość ówczesnych systematyków. Dopiero prace Karola Linneusza, z którym zresztą Klein utrzymywał naukowe kontakty, zerwały z przestarzałą metodą klasyfikacji. A jeśli już o Linneuszu mówimy, to warto również wspomnieć, że jedną z roślin z Wysp Kanaryjskich Linneusz pierwotnie nazwał Kleinia, od nazwiska Jakuba Kleina, który to jako pierwszy opisał tę roślinę.
Klein był twórcą ponad 80 prac z różnych dziedzin. Już za życia został doceniony jako naukowiec, stając się członkiem licznych zagranicznych towarzystw w tym Royal Society w Londynie, akademii nauk w Bolonii, w Petersburgu, Leopoldyńskiej w Halle i, krótko przed śmiercią, Towarzystwa Naukowego w Jenie. Był jednym z 9 założycieli Towarzystwa Przyrodniczego w Gdańsku.
Jakub Teodor Klein zmarł 27 lutego 1759 r. w Gdańsku.
Dziś na stronach Pomorskiej Biblioteki Cyfrowej możemy zapoznać się z wybranymi publikacjami Jakuba Teodora Kleina. W zbiorze znajdziemy zarówno jego prace poświęcone jeżowcom, jak i systematyce ptaków oraz dzieła z zakresu mineralogii. Warto również odszukać oryginalne rękopisy gdańskiego przyrodnika, które skrywają wiele naukowych tajemnic i czekają na amatora niemieckiego neogotyku.
Wybrane prace Jakuba Teodora Kleina w Pomorskiej Bibliotece Cyfrowej:
O jeżowcach: pbc.gda.pl/dlibra/publication/53117
O skamielinach z okolicznych mułów gdańskich: https://pbc.gda.pl/dlibra/publication/27283
O ssakach: https://pbc.gda.pl/dlibra/publication/901
O rybach: https://pbc.gda.pl/dlibra/publication/53085
O ptakach: https://pbc.gda.pl/dlibra/publication/903
Rękopisy Kleina w zbiorach prac Towarzystwa Przyrodniczego w Gdańsku: https://pbc.gda.pl/dlibra/publication/87795

Kamila Kokot Pracuje w Bibliotece Politechniki Gdańskiej w Sekcji Budowy Zbiorów Cyfrowych i Multimedialnych na stanowisku starszego bibliotekarza. Jest absolwentką Instytutu Historycznego oraz Informacji Naukowej i Bibliotekoznawstwa na Uniwersytecie Wrocławskim. Główne kierunki zainteresowań to starodruki, biblioteki cyfrowe, repozytoria instytucjonalne, Otwarte Zasoby Edukacyjne, Open Access i Open Data. W bibliotece Kamila pracuje na rzecz Pomorskiej Biblioteki Cyfrowej oraz instytucjonalnego repozytorium MOST Wiedzy.