Czym jest domena publiczna?

1. Wszędobylskie utwory

Żeby w ogóle mówić o tym, czym jest domena publiczna, trzeba uświadomić sobie dwie rzeczy:

  1. Otaczają nas utwory;
  2. Zazwyczaj są one chronione przed kopiowaniem, rozpowszechnianiem i wykorzystywaniem. Cele i zasady tej ochrony określają przepisy prawa autorskiego zawarte w ustawie.

Utwór to podstawowe pojęcie tego prawa. Może to być wiersz, książka, obraz, film, piosenka, plakat, ale też notatka, amatorskie zdjęcie zrobione komórką czy prosty rysunek przygotowany w programie graficznym. Chociaż za utwór najchętniej uznalibyśmy ważne dzieła kultury czy nauki, przepisy prawa autorskiego nie biorą pod uwagę jakości chronionych przez siebie utworów, ich przeznaczenia a nawet wieku czy statusu prawnego ich twórców. Aby podlegać ochronie, muszą one być jedynie efektem jakiejś działalności twórczej o indywidualnym charakterze i muszą zostać w jakiś sposób uzewnętrznione (wypowiedziane, pokazane, opublikowane drukiem czy online).

Mówiąc bardzo ogólnie, te efekty ludzkiej aktywności, które uznajemy za utwory w rozumieniu przepisów prawa autorskiego, podlegają ochronie. Z zasady nie można ich bez zezwolenia kopiować, publicznie rozpowszechniać czy wykorzystywać – chyba, że działa się w ramach tzw. dozwolonego użytku prywatnego lub publicznego. Utwory podlegają ochronie, trwającej w Polsce zazwyczaj 70 lat od daty śmierci ich autora lub 70 lat od daty opublikowania (zasada ta nie dotyczy w tak prosty sposób utworów audiowizualnych, takich jak np. filmy). To sprawia, że w internecie zazwyczaj nie możesz znaleźć legalnie udostępnionych najnowszych filmów kinowych czy muzyki (chyba, że ich autorzy świadomie wybrali taki model rozpowszechniania swoich prac). Na tej samej zasadzie bibliotekarze nie mogą umieszczać w dostępnych publicznie zasobach bibliotek cyfrowych najnowszych książek. Są blokowani przez tzw. autorskie prawa majątkowe, których ustawowa ochrona powoduje, że tylko autorzy lub osoby, którym przekazali oni swoje prawa, mogą decydować o umieszczeniu online swoich publikacji.

Istnieje jednak wiele książek, czasopism, filmów, nagrań czy fotografii, rysunków, spisanych wspomnień, dokumentów itp., które mogą być udostępniane w bibliotekach i archiwach cyfrowych, bo czas ich ochrony już się skończył. Mówimy wtedy, że znajdują się w domenie publicznej i wiemy, że każdy może z nich swobodnie korzystać bez pytania kogokolwiek o pozwolenie.

2. Domena publiczna

Domenę publiczną można wyobrazić sobie jako wielki zbiór rozmaitych utworów, które ktoś kiedyś stworzył i które dziś są dostępne dla wszystkich. To część naszego dziedzictwa – znajdują się w nim nie tylko dzieła sławnych autorów, ale też utwory ludzi, o których mogliśmy nigdy nie słyszeć. Dzięki domenie publicznej możemy się rozwijać, czerpać z niej nowe pomysły i tworzyć nowe rzeczy.

W domenie publicznej mogą znajdować się także takie treści, które nie są utworami i/lub nigdy nie podlegały ochronie, np. treści ustaw i innych aktów prawnych czy klasyczne dzieła malarstwa czy literatury Dama z gronostajem, Odprawa posłów greckich), powstałe w czasach, w których nie istniało prawo autorskie.

3. Jak korzystać z domeny publicznej?

Udostępniane w bibliotekach i archiwach cyfrowych obiekty można wykorzystywać w najróżniejszy sposób. Z reguły wymaga to uzyskania odpowiedniej jakości skanu interesującego nas materiału, o który poprosić można osoby prowadzące bibliotekę. W niektórych instytucjach skany wysokiej rozdzielczości udostępniane są odpłatnie – w przypadku zbiorów z domeny publicznej instytucje te nie mogą jednak ograniczać sposobu czy celu wykorzystania i pobierać zróżnicowanych opłat w zależności od tego, czy skany zostaną wykorzystane np. w celach edukacyjnych czy komercyjnych. Nie powinny także umieszczać na skanach żadnych znaków wodnych.

Rozpoznawanie domeny publicznej w praktyce →

Utwory z domeny publicznej wykorzystywać można także do celów komercyjnych. Wówczas jednak należy odprowadzić część wpływów na Fundusz Promocji Twórczości.

4. Niestety, jest trochę problemów

Jak każde zagadnienie prawne, domena publiczna nie jest pojęciem jednoznacznym, a korzystanie z niej nie zawsze jest proste. Poniżej kilka najważniejszych problemów, na które warto zwrócić uwagę:

  1. W polskim systemie prawnym każdy twórca ma prawo do bycia oznaczonym jako autor konkretnego utworu i do zachowania jego integralności (to tzw. prawa osobiste). Oznacza to, że prawa osób korzystających z domeny publicznej są jednak ograniczone;
  2. Zazwyczaj trudno jednoznacznie określić, kiedy jakiś konkretny utwór wchodzi do domeny publicznej. Ze względu na zróżnicowanie systemów prawnych nie da się w prosty sposób zbadać statusu starych utworów. To dość duże wyzwanie zwłaszcza dla instytucji udostępniających swoje zbiory;
  3. Bardzo często nie wiadomo, kiedy dokładnie powstał utwór, kto jest jego autorem i kiedy ta osoba zmarła – kiedy te ważne dla wyliczania momentu przejścia utworu do domeny publicznej informacje nie są dostępne, mamy do czynienia z utworem osieroconym. Biblioteki i archiwa nie zawsze mają ochotę ryzykować, udostępniając tego typu zbiory.

Na ograniczenie użycia zasobów domeny publicznej wpływać mogą nie tylko przepisy o ochronie praw osobistych i majątkowych, ale też np. przepisy dotyczące ochrony wizerunku.

Warto przeczytać

Rozdział o domenie publicznej w podręczniku w serwisie Prawo Kultury →

Zachęcamy do zapoznania się z praktyczną broszurą o domenie publicznej. Publikacja została wydana przez Koalicję Otwartej Edukacji i jest rozpowszechniana na wolnej licencji.

Pobierz plik PDF (9 MB) lub ODT (6 MB).

3 odpowiedzi na “Czym jest domena publiczna?

Dodaj komentarz

Twój adres e-mail nie zostanie opublikowany. Wymagane pola są oznaczone *