Temat ponownego wykorzystania zasobów domeny publicznej mieści w sobie wiele wątków, bo sama domena publiczna – utwory, które nigdy nie były lub już nie są chronione prawami majątkowymi – nie jest przecież jednorodna. Żeby w ogóle móc go podjąć, warto ograniczyć się wyłącznie do zdigitalizowanych zbiorów dziedzictwa kulturowego, które gromadzone, opracowywane i udostępniane są w bibliotekach, archiwach, muzeach.
Digitalizacja to dziś jedno z najbardziej widocznych haseł w dyskusjach wokół działalności instytucji sektora GLAM (galleries, libraries, archives, museums). Coraz więcej publicznych środków przeznaczanych jest na projekty cyfryzacyjne i zwiększenie dostępności zasobów kulturowych w internecie. Ważne jest jednak to, aby w działaniach digitalizacyjnych nie koncentrować się wyłącznie na zapewnieniu dostępu do zbiorów, ale także animować ich ponowne wykorzystanie, na ile oczywiście pozwalają na to zapisy prawa (ochrona wizerunku, specjalistyczne przepisy prawa archiwalnego czy muzealnego itp.).
Animacja ta przyjąć może rozmaite formy, zależne od specyfiki instytucji oraz jej możliwości organizacyjnych i finansowych. Inne środki (nie tylko pieniężne) na promocję wykorzystania zasobów przeznaczyć może niewielkie archiwum działające w ramach organizacji pozarządowej, inne centralna instytucja dysponująca odpowiednim budżetem i możliwościami organizacyjnymi. Nie da się więc zaproponować jednej, działającej we wszystkich warunkach strategii promocji zbiorów cyfrowych. Dlatego też robocze propozycje, które zamieszczam w tabeli poniżej, podzieliłem na dwie grupy. Pierwsza z nich to propozycje działań mających bardzo niską barierę wejścia, tj. nie wymagające ani dużych zasobów finansowych czy organizacyjnych, ani też skomplikowanych narzędzi czy specjalistycznych kompetencji. Druga grupa i przykłady w niej zamieszczone to już propozycje dla tych instytucji, które posiadają już odpowiednie zasoby.
Wsparcie dla ponownego wykorzystania domeny publicznej – niska bariera wejścia
1. Zachęta do wykorzystania – czytelne informowanie użytkowników repozytoriów cyfrowych o możliwości wykorzystania udostępnianych zbiorów z domeny publicznej: oznacza to nie tylko publikowanie informacji o statusie prawnoautorskim każdego dokumentu (element metadanych), ale także opublikowanie na stronie repozytorium przystępnego wyjaśnienia na temat znaczenia tego statusu i zasad ponownego wykorzystania zbiorów. Instytucje, które nie mają własnych repozytoriów (np. biblioteki gminne), mogą na własną rękę prowadzić politykę informowania o zbiorach dostępnych w internecie, publikując np. zestawy odnośników do bibliotek i archiwów cyfrowych, umieszczając online publikacje na temat domeny publicznej (np. materiały przygotowane przez Koalicję Otwartej Edukacji).
Przykład: biblioteka gminna umieszcza na swojej stronie wyszukiwarkę Federacji Bibliotek Cyfrowych, pozwalającą na przeszukiwanie polskich zbiorów z domeny publicznej. W siedzibie biblioteki pojawiają się także przygotowane samodzielnie plakaty i ulotki informujące o możliwości skorzystania z tych zbiorów.
2. Otwarte Zasoby Edukacyjne – instytucje mogą prezentować cyfrowe zbiory domeny publicznej jako materiały, które swobodnie i bez ograniczeń prawnych można wykorzystać w szkole i w pozaszkolnych projektach edukacyjnych. Jakie mogą być modele takiego wykorzystania?
- materiały ilustracyjne, np. do wyświetlania na tablicach multimedialnych, wykorzystania w szkolnych prezentacjach, gazetkach itp.
- materiały ćwiczeniowe, np. do ćwiczeń z interpretacji tekstów czy materiałów wizualnych, na lekcjach informatyki do ćwiczeń z edycji graficznej itp.
- materiały kontekstowe jako uzupełnienie wykładu lekcyjnego, lektury książki itp. (np. wykorzystanie zdigitalizowanych wydań prasy polskiej z września 1939 roku jako uzupełnienia zajęć z historii). Zbiory z bibliotek i archiwów cyfrowych pozwalają pokazać ważne wydarzenia z przeszłości z zupełnie nowej strony, oddając np. ich kontekst lokalny, nieobecny z reguły w podręcznikach.
Więcej informacji o idei otwartych zasobów edukacyjnych znaleźć można na stronie Koalicji Otwartej Edukacji. Koalicja udostępnia wsparcie merytoryczne w zakresie wykorzystania otwartych zasobów edukacyjnych w działalności edukacyjnej. Na stronie koed.org.pl znaleźć można podstawowe opracowania na ten temat.
Przykład: biblioteka szkolna drukuje kilka egzemplarzy Przewodnika po otwartych zasobach edukacyjnych i informuje nauczycieli o możliwości szkorzystania z niego w celu wsparcia przygotowania lekcji. W przewodniku znaleźć można informacje o wielu repozytoriach zbiorów z domeny publicznej.
Przykład: biblioteka szkolna informuje rodziców spotykających się w ramach wywiadówek o możliwości skorzystania z darmowych wersji lektur szkolnych z domeny publicznej, dostępnych w serwisie Wolnelektury.pl
3. Lokalność – instytucje mogą prezentować cyfrowe zbiory domeny publicznej jako materiały, które mogą być efektywnie wykorzystywane przez dziennikarzy, historyków-amatorów, grupy zainteresowań ekplorujące lokalną historię i lokalne dziedzictwo kulturowe.
Przykład: z okazji ważnej lokalnie rocznicy historycznej biblioteka lokalna przygotowuje wpis informujący o zbiorach z domeny publicznej odnoszących się do tego wydarzenia.